De inclusieve schoolcultuur en -organisatie, de evolutie van elke school gewoon en buitengewoon onderwijs naar een school voor iedereen en gepaste en voldoende ondersteuning zo dicht mogelijk bij de klasvloer, passeerden al de revue. Het spreekt voor zich dat al het voortgaande niet kan ontwikkelen zonder de noodzakelijke professionalisering van alle betrokkenen.

Waarom is dat zo belangrijk?

In Vlaanderen staat inclusie in de opleiding en professionalisering niet centraal[1]:

• De Vlaamse leerkrachten zijn samen met hun collega’s uit Hongarije het minst opgeleid van Europa.
• In de huidige opleidingen is ‘inclusief onderwijs’ in het beste geval een leerlijn, meestal een keuzepakket.
• De basisprincipes van inclusie moet men vrijwillig leren na de studies.

Ook op vlak van professionalisering zijn we een buitenbeentje: 

• In Vlaanderen speelt professionalisering geen rol in de evaluatie of benoeming van leerkrachten.
• In de meeste EU-landen is een vast aantal uren opleiding verplicht en kunnen leerkrachten hiervoor tot vijf werkdagen opnemen in de vorm van betaald verlof.
• Ter vergelijking: in de Baltische staten volgen leerkrachten twee keer meer opleidingen per jaar dan leerkrachten in Vlaanderen.

Voor heel wat landen was de Salamanca-verklaring (1994) het startpunt voor het ontwikkelen van een inclusief onderwijssysteem. Ondanks de ondertekening van de verklaring, zag het Vlaamse onderwijs(beleid) weinig tot geen noodzaak om hier op in te zetten. Bijgevolg ontbrak de urgentie om hierrond te professionaliseren in de opleidingen en scholen. Inclusief onderwijs was en is geen thema.

Zonder opleiding en professionalisering voelen mensen in het onderwijs zich onbekwaam om in inclusief onderwijs te functioneren.

Professionalisering als missing link

Het rapport van de Commissie van Wijzen draait volledig rond professionaliteit om tot competente leraren, sterke scholen en een hoge onderwijskwaliteit te komen. Het advies 'naar scholen voor iedereen' sluit hier helemaal bij aan.

Elke onderwijsprofessional in Vlaanderen moet zich bekwaam voelen om in een inclusief onderwijssysteem te functioneren. Daarom is een professionele identiteit van elk personeelslid verbonden met inclusief onderwijs cruciaal.

Waartoe professionaliseren? 

Vertrekkend vanuit vier essentiële kernwaarden onderscheiden we volgende competentiegebieden (profiel voor het professioneel leren van inclusieve leraren [2]):

Waarderen van diversiteit bij leerlingen – diversiteit bij leerlingen wordt beschouwd als een bron en toegevoegde waarde voor het onderwijs. 

De competentiegebieden die met deze kernwaarde samen gaan, hebben betrekking op: 

• Opvattingen over inclusief onderwijs;
• De visie van de leraar ten aanzien van diversiteit bij leerlingen. 

Ondersteunen van alle leerlingen – leraren hebben hoge verwachtingen ten aanzien van de prestaties van alle leerlingen. 

De competentiegebieden die met deze kernwaarde samen gaan, hebben betrekking op: 

• Het bevorderen van het academisch, praktisch, sociaal en emotioneel leren van alle leerlingen;
• Effectieve onderwijsbenaderingen toepassen in heterogene klassen. 

Samenwerken met anderen – samenwerking en teamwerk zijn essentiële werkvormen voor alle leraren. 

De competentiegebieden die met deze kernwaarde samen gaan, hebben betrekking op: 

• Samenwerken met ouders en gezinnen;
• Samenwerken met verschillende andere onderwijsprofessionals. 

Persoonlijke professionele ontwikkeling – lesgeven is een leeractiviteit en leraren zijn verantwoordelijkheid voor hun eigen levenslang leren. 

De competentiegebieden die met deze kernwaarde samen gaan, hebben betrekking op: 

• Leraren kunnen reflecteren over hun onderwijspraktijk;
• Initiële lerarenopleiding is een basis voor continue professionalisering.

De competentiegebieden worden in het EASNIE-rapport nog concreter uitgewerkt in attitudes en overtuigingen, kennis, inzichten en vaardigheden.

Goed onderwijs voor elk kind als uitgangspunt

“We volgen de Commissie van Wijzen die stelt dat professionalisering niet gaat over gestandaardiseerd handelen maar net zeer gericht is op het adequaat handelen binnen een variabele context. Het evolueren naar een school voor iedereen zal die context nog diverser en uitdagender maken. Leraren moeten beschikken over kennis en inzicht om hun handelen af te stemmen op de concrete situatie. Professionaliteit van de leraar staat in direct verband met het herdenken van de klaspraktijk in functie van het leerproces van alle leerlingen.” (Krachtlijn 4, p39) 

Professionalisering in functie van inclusief onderwijs betekent dus niet dat elke leraar over handicapspecifieke expertise moet beschikken. De pedagogisch-onderwijskundige rol van de onderwijsprofessional blijft gerespecteerd. Inzetten op de principes van een sterke didactiek voor het bereiken van de gemeenschappelijke onderwijsdoelen bij zoveel mogelijk leerlingen, blijft de kerntaak van elke onderwijsprofessional.

Hoe professionaliseren?

Professionalisering van onderwijsprofessionals i.f.v. scholen voor iedereen gebeurt formeel en informeel:

• Via de initiële lerarenopleiding en andere opleidingen
• Via professionalisering van de huidige onderwijsprofessionals
• Via interprofessionele en multidisciplinaire samenwerking

Concreet

De initiële lerarenopleiding

• moet zich baseren op een herwerking van de basiscompetenties van de leraar kleuter-, lager- en secundair onderwijs in functie van inclusief onderwijs en zijn/haar rol binnen het multidisciplinaire team
• diversiteit en inclusie worden uitgangspunt van de opleiding
• er wordt verder ingezet op samenwerking en een onderzoekende houding
• er wordt ingezet op werkplekleren en in-service training in een inclusieve setting.

Gezien we in vergelijking met de meeste landen een vrij korte opleiding hebben stellen we hier automatisch de vraag of onze opleidingen voldoende tijd hebben om de toekomstige leerkrachten voor te bereiden op de uitdagende onderwijscontext van vandaag en op de toekomstige school voor iedereen. Bovendien leeft de vraag naar opleidingen tot leraar-assistent.

Ook andere opleidingen (orthopedagogiek, kinesitherapie, logopedie, (toegepaste) psychologie, …) moeten aandacht hebben voor het werken in een inclusieve onderwijscontext. Dat kan bv. via het inrichten van een afstudeerrichting gericht op werken in een inclusief onderwijssysteem.

Professionalisering van de huidige onderwijsprofessionals 

• de Vlaamse overheid moet voorzien in duurzame professionaliseringstrajecten voor alle betrokken werkzaam in onderwijs,
• legt criteria vast waaraan een nascholingsaanbod moet voldoen voor een kwaliteitskeurmerk inclusie.
• instellingen voor hoger onderwijs en levenslang leren ontwikkelen een nascholingsaanbod dat beantwoordt aan criteria voor effectieve nascholing rond inclusief onderwijs.
• de Pedagogische Begeleidingsdiensten werken coachingstrajecten uit voor begeleiding naar een inclusieve school.
• De onderwijskoepels en -netten werken een professionaliseringsplan uit voor de PBD’s opdat die maximaal de schoolleiders en multidisciplinaire teams kunnen ondersteunen in de evolutie naar een inclusief onderwijssysteem.

Deze aanbevelingen zijn vooral toekomstgericht maar ook vandaag kan al worden gekozen om het schoolteam te professionaliseren i.f.v. een inclusieve schoolorganisatie, cultuur en klaspraktijk.

Interprofessionele en multidisciplinaire samenwerking

Er valt veel te leren tijdens de ontmoetingen tussen onderwijsprofessionals, ervaringsdeskundigen (leerlingen en hun ouders), externe ondersteuners en externe professionals uit de welzijnssector.

• Het samenwerken als een organisch geheel (intern en extern) is een professionaliseringstraject op zich voor alle betrokken partijen.
• Vandaag kan dit al door meer samenwerking tussen school en leersteuncentrum i.f.v. de inclusieve schoolcultuur en klaspraktijk

[1] Eurydice is een Europees netwerk dat informatie biedt over de onderwijssystemen en het onderwijsbeleid in Europa. Het laatste rapport verscheen in 2020 Equity in school education in Europe, 19 october 2020.

Teaching and Learning International Survey (TALIS) is een internationaal vergelijkend onderzoek over leraren en hun schoolleiders van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO).

[2] Gebaseerd op  ‘Lerarenopleiding en inclusie Profiel van inclusieve leraren’ van het European Agency for Special Needs and Inclusive Education (EASNIE, 2022b).